De molensteenkraag: fashion statement uit de 17e eeuw tot nu

9 mei 2020
Je outfit is pas compleet met de juiste accessoires: ditjes en datjes die zorgen voor een geslaagde look. En maak dan gerust een fashion statement. Een mooie sjaal, trendy bril, een opvallend sieraad, kekke stropdas of een zwierige panama, als het maar opvalt.

Ook in het verleden wilde men met kleding een overtuigend gebaar maken en een goed voorbeeld daarvan is de molensteenkraag. Het onding - mooi, maar erg onhandig - werd aan het einde van de 16e eeuw door de Spanjaarden in de Nederlanden geïntroduceerd. (Beetje vreemd, want Spanje was onze aartsvijand). En ook relatief kort in de mode, maar met een enorme impact, want ook nu nog zeer tot de verbeelding sprekend.
Kijk maar...



1. Frans Hals, 'Portret van Pieter Jacobsz Olycan', ca. 1630. 2. Figuurtegel vrouw met molensteenkraag en mof, 1625-1675, Collectie (en foto) ©Museum Rotterdam. 3. Rembrandt: Haesje Jacobsdr van Cleyburg, 1634.
Ik ben altijd geïnteresseerd geweest in dat onderdeel van de vroeg-17e eeuwse dress code. Een kraag die - letterlijk en figuurlijk - als een molensteen om (puriteinse) West-Europese nekken moet hebben gehangen*. Zo ook in de Lage Landen. Want waarom en hoe dan? Tijd voor enig onderzoek.
Die uitdrukking komt uit de Bijbel (Mattheüs 18.6). "Maar wie een van deze kleinen, die in Mij geloven, doet struikelen, het zou beter voor hem geweest zijn dat een molensteen aan zijn hals gehangen was en hij in de diepte van de zee gezonken was."

uniseks

Op bijna alle stijfdeftige schilderijen uit het einde van de 16e en de eerste helft van de 17e eeuw zie je mannen én vrouwen - dus genderneutraal - met dit in het oog lopende modeverschijnsel. Neem Frans Hals. Op portretten en schuttersstukken van deze Hollandse oude meester staan allerlei varianten van 'De Kraag', gepenseeld met de voor hem zo karakteristieke losse toets. Op het schilderij 'Stoet van officieren en onderofficieren van de St. Jorisdoelen' uit 1639 (zie foto 4) tel ik zeven ijzervreters die enige vorm van molensteen om de nek hebben. De andere houwdegens dragen ietwat bescheidener, platte, vaak geheel van kant of met kant afgezette kragen.
Dan onze schildertrots Rembrandt. In de dertiger jaren van de 'Gouden' eeuw - het waren zijn succesjaren - schilderde hij meerdere statige portretten van Hollandse celebs met de hier bedoelde halsbedekking. En natuurlijk 'De Nachtwacht', waarop je verschillende modelletjes kunt bewonderen. Het schilderij dateert uit 1642 en toen was de rage eigenlijk al over zijn top. Al een beetje passé. 

hoed u voor ijdelheid

Wie het breed heeft, laat het breed hangen. Typisch gevalletje 'show off'. Ondanks ons calvinisme van "doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg" wilde men zich (toen ook) onderscheiden en dan is 'hoe groter' wel degelijk 'hoe beter', want 'des te rijker'. Size does matter. De kraag benadrukte de status; de rang en stand van de drager.
Wel op zwarte kleding: dat was in de mode en het had een sobere, vrome* uitstraling. Daarnaast was - voor het zwart-verven van stof - veel arbeid en kostbare, geïmporteerde pigment nodig en dus kon je ook met het diepe zwart pronken.
 "De couleur onser cleederen moet zedigh ende stemmig wesen, niet blickerigh, uytwendigh, noch weer-schijnig", aldus de vrome predikant Willem Teellinck in 1620. 






4. Frans Hals, Stoet van officieren en onderofficieren van de St. Jorisdoelen, 1639. Collectie en foto: @Frans Hals Museum. 5. Frederick Henry (naar M.J. van Miereveld). ongedateerd. 6. Jan Anthonisz. Van Ravesteyn - Portret van Ernestine Yolande, prinses van Ligne, na 1618. 7. Plooikraag, à la confusion, circa 1615-1635, collectie en foto @Rijksmuseum Amsterdam. 8. Spotprent op de stijve plooikraag, ca. 1600, Anoniem. Collectie en foto @Rijksmuseum Amsterdam. 9. Pauselijke bewakingseenheid van Vaticaanstad: de Zwitserse garde,  - Photo_news. 
Het begon als een klein, los opstaand halsboordje ter bescherming van de bovenkleding. En steeds een tikkeltje groter wordend, raakte aan het einde van de 16de eeuw de molensteenkraag*, ook wel fraise a la confusion in zwang naar het voorbeeld van de toen geldende mode in Spanje. Een beetje vreemd, want - zoals gezegd - waren de Lage Landen sinds 1568 verwikkeld in de 80-jarige oorlog tegen de Spaanse overheersing en waarom zou je een modegril van de vijand overnemen?  Maar ja, Gods wegen zijn ondoorgrondelijk (om de Bijbel nog maar een keer aan te halen).
* lubben-, lobben-, plooi- of pijpkraag.

fraise a la confusion

Vroege molensteenkragen waren altijd hagelwit, breed uitstaand, regelmatig geplooid en gesteven, hoog op de keel gedragen. Soms ook nog eens afgezet met handgeklost kant (zie foto 5 en 6). Een knap staaltje textielbewerking, want het vervaardigen was een ingewikkeld, heel precies en dus tijdrovend karwei. Gemaakt van fijndradig, linnen batist, dat vaak zo delicaat was, dat het haast doorschijnend leek (en dat is goed te zien op de portretten van Rembrandt. Daar schemert de ondergrond soms door de kraag).
Na gewassen, gebleekt en gesteven* te zijn, werd het doek gelubd aan een boord vastgezet en daarna met een rondzet- of pijper-ijzers bol gestreken. Kostbaar, want voor een sterk geplooid exemplaar was meer dan 15 meter batist nodig.
Er bestond een grote variatie in vorm en hoogte van de plooien, die naar de smaak van de drager kon worden aangepast. En ze werden ook steeds breder, waardoor zo'n gevaarte met een goud of zilveren draadwerk, een zogenaamde 'portefraes', in vorm gehouden en ondersteund moest worden.
* met water aangelengde tarwe-zetmeel.

'in zijn lobbe zijn' 

(in zijn schik zijn, verheugd zijn.)

Het mode-accessoire had ook consequenties voor de haardracht. De dames droegen een (kanten) mutsje of een hoog opgewerkt kapsel; de heren kozen noodgedwongen voor een korte coupe (vaak met puntbaardje en snor), omdat de lokken anders verstrikt zouden raken in de plooien van de kraag. 
En wat dacht je van het draagcomfort? Of beter: het gebrek daaraan. Wanneer de 17e eeuwse Vip's het stijve modelletje droegen, dan moesten zij het hoofd wel fier overeind houden, want de kraag belemmerde vrijwel elke nekbeweging. Probeer dan maar eens netjes en zonder te morsen je zilveren lepel naar je mond te krijgen. En het wassen van zo'n spierwitte kraag zal een crime zijn geweest (en dat zonder Oxi of Vanish). Denk tomatensoep, bietjes en rode wijn :-(.






10. Frans Hals, Feestmaal van officieren van de Cluveniersschutterij, 1627. 11. Max Liebermann, 'Officieren', 1903. 12. André Mniszech, Portret van Daniël Franken', 1877. 13. Ferdinand Roybet, 'Portret van de schilder Antoine Guillemet', ca. 1900. 14. Frank Duveneck, 'Man met een kraag', 1875. 15. Yeomen of the Queen's Body Guard, oftewel Beefeaters. Bewakers van de Londense Tower.
Wat een verademing moet het zijn geweest toen die stijve plooiboord langzamerhand van het toneel verdween. Naarmate de tijd verstreek (zo rond 1630) werden de kragen steeds slapper en minder geplooid (zoals dus ook te zien op het Schuttersdoek van Frans Hals: foto 4). Leuk weetje: nog vrij lang bleef de molensteenkraag een verplicht onderdeel van de Joodse kleding.

De Kraag en de modernen

Begin 2019 opende in het Frans Hals Museum de expositie 'Frans Hals en de Modernen'* waarin te zien was hoe kunstenaars door de eeuwen heen beïnvloed en geïnspireerd raakten door hun illustere voorganger Frans Hals. In die tentoonstelling werd ook aandacht besteed aan 'De Kraag', want het schilderen daarvan kreeg in de negentiende eeuw - en dan met name onder kunstschilders in München - een nieuwe boost.
De door Frans Hals zo los en vlot geschilderde kragen waren een mooi voorbeeld van zijn schildertrant en ook een uitstekend studie-object (zie de kraag-versies van Max Liebermann, André Mniszech, Ferdinand Roybet en Frank Duveneck: foto 11 t/m 14).
* ik maakte een blogpost over die vertoning in het Fans Hals Museum.

Tot op de dag van vandaag is het historische modeverschijnsel actueel. Want wat dacht je - retorisch - van de traditionele zwartepieten-outfit? Maar ook op de catwalks van de grote modehuizen én in het 'gewone' straatbeeld. Tenminste? Je moet daarvoor wel naar de Tower in Londen of naar Vaticaanstad in Rome. Bij een bezoek aan een van deze toeristische trekpleisters zie je bewakers (resp. de Beefeaters en de Zwitserse Garde) met - oké.... een ietwat slap aftreksel van wat ooit een pijpkraag moet zijn geweest.

In 2012 maakte ik kennis met het werk van kunstenaar Hendrik Kerstens, als maker van het campagnebeeld voor de VPRO-televisieserie 'De Gouden Eeuw' met presentator|historicus Hans Goedkoop. Daarin wordt maar al te duidelijk dat ook hij gefascineerd was (is) door de kragen-rage.
Hetzelfde geldt voor Marie Cecile Thijs. Zij fotografeerde de enig overgebleven, authentieke 17e eeuws lubbenkraag uit de collectie van het Rijksmuseum (zie foto 7), die zij naderhand digitaal in haar portretten monteerde. Het werd een serie met een jong meisje en verschillende katten.
Voor beide fotografen geldt dat de door hen gekozen lichtinval de associatie met de Hollandse Meesters uit de 17e eeuw alleen maar versterkt. Allemachtig prachtig.




16. Campagnebeeld 'De Gouden Eeuw' van Hendrik Kerstens, 2012. 17. Hendrik Kerstens, 'Paula', foto gemaakt vanuit het fotoboek van de fotograaf. (Flatland Gallery)18. Op een molensteenkraag geinspireerd halssierraad van #dutchduodesign. 19. Givenchy 2008 Photograph: Francois Guillot/AFP.
Ken je 'Tussen kunst en quarantaine'? Op Instagram een heus én inmiddels internationaal (Corona-) tijdverdrijf. Kies een - liefst beroemd - schilderij en maak deze thuis zo goed mogelijk na. Extra uitdaging: je mag maar drie spullen uit je huis gebruiken.
En onvermijdelijk: ook daar is de molensteenkraag te vinden....


-X-


En dan nog even dit....
Joepie! De musea mogen - naar alle waarschijnlijkheid en met de nodige maatregelen - vanaf 1 juni weer open! Ik ga - als nooit tevoren - de draad weer oppakken en je met enige regelmaat bestoken met het broodnodige kunstnieuws.
So stay tuned (of beter nog: like mijn Facebook- of Instagram-pagina en/of ontvang een melding via de mail - zie rechter-sidebar).

https://www.instagram.com/maria_rosenblatt/
Tekst en (iPhone)foto's: @miriamvandermeer | www.agreylady.nl, tenzij anders vermeld (zie de diverse foto's).

Auto Post Signature

Auto Post  Signature