'In the Picture', Vincent van Gogh en anderen in het Van Gogh Museum

Je kunt er ook in doorschieten en dan is er sprake van een ziektebeeld, namelijk (chronische) 'Selfitis'. Met die term wordt de obsessieve drang tot het maken van selfies aangeduid. Vincent van Gogh maakte er - zover bekend - vijfendertig. Dat is te zeggen? Er zijn 35* tekeningen en schilderijen bewaard gebleven waarop hij zichzelf te kijk zette.
* soms lees ik ook 38. Dus iets tussen de 35 en 38: laten we het daarop houden...

In het Van Gogh Museum is sinds 21 februari de tentoonstelling 'In the Picture' te bewonderen en de vertoning "vertelt verhalen over identiteit en imago, in 77 portretten van en door kunstenaars". Ik stond eerder deze week oog in oog met Vincent van Gogh (meerdere keren zelfs), met Gustave Courbet, Thérèse Schwartze, Edvard Munch, Francis Bacon en anderen.

Hieronder volgt een celebrity smoelenboek. Kijk en lees je mee?

1. Vincent van Gogh, 'Zelfportret met verbonden oor', 1889. @The Samuel Courtauld Trust, The Courtauld Gallery, Londen. 2. Vincent van Gogh, Zelfportret, 1887. 3. Vincent van Gogh, Zelfportret met grijze vilthoed, 1887.

We gaan eerst even terug in de tijd om de geschiedenis van het kunstenaarsportret (= een portret ván een kunstenaar dóór een kunstenaar) te duiden. Een genre dat al eeuwenlang, vanaf de Egyptische en Griekse oudheid, onderdeel is van de beeldende kunst.
In de Middeleeuwen waren kunstenaars - beeldhouwers en schilders - nog 'gewone' ambachtslieden: vanaf de vroege Renaissance (15de eeuw) kregen ze steeds meer aanzien. Vanaf die tijd werden zij gewaardeerd en bewonderd om hun creatieve kwaliteiten en van daaruit ontstond er ook interesse in het kunstenaarschap an sich. Ze kregen heuse fangirls en -boys.
Net als nu (bij Facebook en Instagram) wilden de volgers weten met wie ze van doen hadden. Mensen raakten geïnteresseerd in het werk, maar ook in het leven én in het uiterlijk van de schilders en beeldhouwers. Vandaar dat die, als visitekaartje én als proeve van hun bekwaamheid portretten van zichzelf gingen maken. Et voila: daarmee was het zelfportret als zelfstandige categorie geboren.

do-it-yourselfie

Het was ook niet ongebruikelijk dat de kunstenaar zichzelf een plekje gunde in zijn eigen werkstuk. Beroemd is het huwelijksportret dat Jan van Eyck maakte van het echtpaar Arnolfini (1434), met daarin het zelfportret van de schilder. Zijn gedaante is te bespeuren in de spiegel aan de wand, alsof hij getuige was bij het huwelijk. Rembrandt verwerkte zijn zelfportret - als ware het een signatuur, in enkele vroege historiestukken. Architect Pierre Cuypers liet rond 1885 zijn beeltenis aanbrengen - hij voerde het niet zelf uit - aan de buitenkant van het door hem ontworpen Rijksmuseum.

kunstenaarsportret

"In de loop van de 19de eeuw wordt het portret als genre steeds populairder. Daarbij is er een groeiende interesse in de kunstenaar als creatief genie", met als gevolg dat het zogenaamde 'kunstenaarsportret' een enorme hit werd.

1. (Links) Thérèse Schwartze, Portret van Lizzy Ansingh, 1902 en (rechts) Anton Mauve, Zelfportret, ca. 1884-1888. 2. Jan Verkade, Zelfportret, 1891-1894. 3. Thérèse Schwartze, Zelfportret met palet, 1888. 4. John Singer Sargent, Carolus-Duran, 1879. 5. (Links) Paula Modersohn-Becker, Zelfportret met barnstenen ketting, ca. 1905 en (rechts) Helene Schjerfbeck, Zelfportret zwarte achtergrond, 1915. 6. Emily (Milly) Childers, Zelfportret, 1889.

En dat is precies het moment waarop wij instappen: in het Van Gogh Museum geven de ruim zeventig portretten "een veelzijdig beeld van de rijkdom aan zelfportretten en portretten die kunstenaars van elkaar maakten" in de periode van 1850 tot 1920. Maar er is ook werk van recentere datum. 

zien en gezien worden

De motieven om een zelfportret te maken lopen uiteen. Soms werd of wordt zo'n kunstenaarsportret in opdracht gemaakt, soms dient het als studiemateriaal, is het aanleiding tot zelfonderzoek, -expressie en -reflectie of dient het als middel om te experimenteren met verschillende stijlen. Zo ontstond er een aantal 'kunstenaarstypen'. Denk aan de bohémienne artiest of de societyschilder.
En niet onbelangrijk: jezelf als onderwerp nemen is wel zo goedkoop en je hebt altijd een plooibaar en gewillig model voorhanden. Als teken van hun vriendschap maakten kunstenaars vaak ook portretten van elkaar.

(selfie)psychologie van de koude grond

Daarnaast is een zelfportret een momentopname én een eerste indruk waarmee wij de toeschouwer willen tonen hoe wij ons zelf zien, en bovendien en belangrijker, hoe wij gezien willen worden. Dat geldt heden ten dage ook voor de doorsnee do-it-your-selfie. En wanneer het een eerlijke voorstelling van zaken geeft (dus niet de duck faces van 'beauty influencers'), dan toont het een glimp; een spoor van iemands innerlijk. Van zijn of haar ziel. Soms zijn het hele moedige en eerlijke verbeeldingen van de gemoedstoestand en psyche van de geportretteerde. De verbeelder geeft openheid van zaken.

En wie kent hem niet: rode baard, groene ogen, hoge jukbeenderen, vaak serieus en - in sommige gevallen - een verwilderde blik. Dus niet voor niks geprogrammeerd in het Van Gogh Museum: heel vaak toonde Vincent van Gogh zich heel weerloos en gevoelig op het doek.

1. Camille Pissarro, Portret van Cézanne, 1874. 2. John Russell, Vincent van Gogh, 1886. 3. Zaaloverzicht. 4. Mina Carlson-Bredberg, Zelfportret, 1899. 5. Vincent van Gogh, Zelfportret als schilder, 1997-1888. 6. Chaïm Soutine, Zelfportret, ca. 1918. 

Centraal in de expositie staat 'Zelfportret met verbonden oor' uit 1889 (en al enige tijd te leen van The Courtauld Gallery in Londen). "Dit iconische schilderij van Vincent van Gogh met een verband om zijn hoofd, toont een kwetsbare en tegelijk krachtige kunstenaar: hij had het moeilijk en tóch bleef hij schilderen. Het canvas vertelt iets over de identiteit, het imago, de zelfbeschouwing en het lijden van de kunstenaar."
Ook te zien is het recentelijk daadwerkelijk aan Van Gogh toegeschreven 'Zelfportret' (ook) uit 1889 en eigendom van het Nasjonalmuseet in Oslo. De kunstenaar maakte het toen hij herstelde van een zware psychose. Op dat moment nog net niet over 'de rand gevallen': niet veel later met fatale afloop (zijn zelfdoding).

lijden voor én door de kunst

Iedereen herkent Vincent van Gogh in één oogopslag en dat is dan gebaseerd op het beeld dat de schilder van zichzelf gaf. Door de vele openhartige brieven die hij schreef én door zijn zelfportretten. Want er is maar één foto van de getroebleerde, maar geniale kunstenaar. Het Van Gogh Museum bezit een portretfoto van Vincent op 19-jarige leeftijd (dus uit 1873). Het is een opname van een jongeman in een net pak met een, door zijn gefronste wenkbrauwen, serieuze aanblik.

grote namen en nieuwe gezichten

Veel kunstenaars raakten geïnspireerd door Van Goghs zelfportretten. Vandaar ook dat er plaats is ingeruimd voor penseel-artiesten die hun waardering hebben laten blijken door zelf aan de slag te gaan met het kunstenaarsportret. Je ziet bijvoorbeeld werk van de Iers-Britse Francis Bacon en 'onze' Emo Verkerk, die de enige foto van Vincent als thema nam voor zijn doek genaamd 'Vincent als filiaalmanager (2015).
En hoera! In de tentoonstelling ook dertien gezichten van of door vrouwen, waaronder Thérèse Schwartze en Charley Toorop.

En waarom dan niet het thema doorgetrokken? In het trappenhuis hangen 66 fotoportretten van leerlingen van Amsterdamse scholen: een project in samenwerking met kunstenaar Maarten Bel. Loop ook even door naar de bovenste etage - naar het prentenkabinet - want daar vind je allerhande kunstenaarsportretten op papier.

1. Vincent van Gogh, Zelfportret met strohoed, 1887. 2. Jean-Léon Gérôme, Werken in marmer, of De kunstenaar die Tanagra beeldhouwt, 1890. 3. Zaaloverzicht. 4. Francis Bacon, Studie voor 'Portret van Van Gogh IV', 1957. 5. Rainer Fetting, Van Gogh, 1980. 6. Francis Bacon, Eerbetoon aan Van Gogh, 1960. 

En tot slot: voor de kunstenaars gold (en geldt) dat als je stiekem hoopt onsterfelijk te worden, dan is een zelfportret daarvoor natuurlijk een uitstekend middel.

Vandaar een paar selfie-tips van een beautyblogger! (1) Fotografeer jezelf nooit recht van voren. Dat maakt je gezicht plat; (2) Zorg dat je je smartphone een beetje boven je hoofd houdt; (3) Zorg voor voldoende licht; (4) Doe je kin een heel klein beetje omlaag (maar pas op voor de onderkin); (5) Zet je flits uit; (6) No duck face (dat is zóóó 2010...) en tot slot (7) Adem in, en daarna vooral ook weer uit. 

-X-

In verband met de coronacrisis is de tentoonstelling verlengd tot 30 augustus 2020. Kijk op de website van het Van Gogh Museum voor bezoekersinformatie!

• want LET OP! Tickets voor het Van Gogh Museum (ook voor personen met een Museumkaart) zijn alleen online te bestellen: tickets.vangoghmuseum.nl.

1. Emo Verkerk, Vincent als filiaalmanager, 2015. 2. Ook aandacht voor de films waarin Vincent van Gogh de 'hoofdrol' speelde. Hier het affiche voor 'Lust for Life' (Franse editie), 1955 (met de recent overleden acteur Kirk Douglas in de rol van Van Gogh). 3. Guillaume Bruère, 12.09.2019 (No. 1-9), 2019.

Tekst en alle (iPhone)foto's: @miriamvandermeer | www.agreylady.nl, behalve de eerste (zie bijschrift).

Bronnen: cultuurwijzer, het blog van Else Kramer (v.w.b. de selfie-tips).